Wereldtijd: nieuw boek en conferentie 9 mei

Waarover gaat Wereldtijd? De Franse filosoof Jean-Luc Nancy, met wie Ten Kate steeds in gesprek is in zijn boek, schreef in 2000 een bijzonder essay: De indringer.

Nancy schreef het als bijdrage aan de al in de jaren negentig oplaaiende debatten over migratie in Frankrijk. Maar hij verbindt die reflectie over de vreemdeling als indringer met het nieuwe hart dat hij tien jaar eerder kreeg toen hij een harttransplantie moest ondergaan. Vanaf dat moment is de indringer permanent aanwezig in hem, in zijn lichaam…
Ten Kate heeft Wereldtijd aan Nancy opgedragen; hij overleed in 2021. De openingszinnen van De indringer zijn ook de inspiratie voor Ten Kate’s zoektocht:

‘De indringer verschaft zich toegang met geweld, hij komt binnen bij verrassing of door list, in ieder geval zonder toestemming te hebben en zonder dat iemand hem eerst toeliet. De vreemdeling moet iets van de indringer behouden, wil hij/zij zijn/haar vreemdheid niet verliezen.’

Maar hoe kan dat, dat de vreemdeling iets van een indringer heeft? Hoe gaan we daarmee om? Wereldtijd verlegt echter het perspectief: het gaat niet alleen om hoe ‘wij’ de vreemdeling ervaren; we kunnen ook de wereld bekijken vanuit de blik, ja de vraag van de vreemdeling ­– de ondertitel van het boek. De vreemdeling komt, blijft komen, en stelt ons een ongemakkelijke vraag: verhoud je tot mij als vreemdeling, laat me ‘vreemd’ zijn en neem dat vreemdelingschap op je… want ook voor jezelf ben je vreemdeling.
Hoe doe je dat, ‘vreemdelingschap op je nemen’? Ten Kate geeft geen recepten, maar onderzoekt wel de voorwaarden voor hoe we met het vreemde, in de ander, in onszelf, met die vreemde wereld kunnen omgaan. Wat we niet moeten doen, stelt Ten Kate, is vasthouden aan een wij-zij-schema: us and them helpt ons hier niet verder. Dat schema is over de houdbaarheidsdatum heen. De vreemdeling kunnen we noch ‘integreren’ zodat hij/zij bij ‘ons’ gaat horen (them worden us…), noch kunnen we hem/haar terugsturen alsof we niets met de vreemdeling te maken zouden hebben (them blijven lekker them).

Wie Wereldtijd leest, ontdekt dat de balans tussen het vertrouwde en het vreemde in onze tijd steeds meer onder druk komt te staan, maar dat de verstoring van die balans ook oude wortels heeft, die ons duizenden jaren terugvoeren in de tijd.
Hoe ziet een wereld eruit waarin de vreemdeling niet langer een uitzondering is, maar de regel? Een wereld waarin we allemaal vreemdelingen zijn geworden, voor elkaar en voor onszelf? En moeten we zo’n wereld toejuichen of bestrijden?
Maar hebben we eigenlijk wel de luxe van een dergelijke keuze? Dat valt te betwijfelen, want de vreemdeling laat zich niet wegsturen en blijft ons een vraag stellen: ga met mij een band aan, ook al hebben we helemaal geen band.

In Wereldtijd worden de mogelijkheden van zo’n ‘band zonder band’ filosofisch, historisch en beeldend verkend: in dialoog met denkers als Augustinus, Hannah Arendt, Charles Taylor, Jean-Luc Nancy en Jacques Derrida, en met kunstenaars: van Sandro Botticelli via Paul Signac naar Jim Jarmusch, Marina Abramovich en Hans van Maanen.

Conferentie ‘Wereldtijd’ op 9 mei 2025

Het boek werd feestelijk gepresenteerd tijdens een uitverkochte conferentie op de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht, op 9 mei 2025.

Na de openingswoorden van Marc Beerens, uitgever bij Boom, leidde filosoof en UvH-emeritus Henk Manschot vakkundig een levendig gesprek aan de ronde tafel, waarbij het omringende publiek volop meedeed. Waarover spraken zij?

Ieder verlangt naar verbondenheid: je hoort bij je familie, gemeenschap, volk of natie. Maar er is dan ook altijd iemand die er niet bij hoort: de vreemdeling. Is dit schema van us and them vandaag de dag nog wel houdbaar? Maar als we dat schema kritiseren en van tafel vegen, is de wereld dan nog wel leefbaar? Hoe een maatschappelijke en politieke vorm te geven aan een wereld waarin iedereen vreemdeling is? Dat waren de kernvragen die we tijdens deze conferentie opwierpen en bediscussieerden.

Laurens ten Kate leidde de aanwezigen in in zijn boek, waarna Joke van Saane (hoogleraar Zingeving en Leiderschap en rector van de UvH), Anke Snoek (onderzoeker VUmc, departement Ethiek, Recht, Geesteswetenschappen; alumna UvH), Theo de Wit (politiek filosoof en emeritus hoogleraar Geestelijke verzorging in justitiële inrichtingen, Tilburg School of Catholic Theology) en Ernst van den Hemel (religiewetenschapper en onderzoeker etnologie bij het Meertens Instituut) elk een respons gaven op Wereldtijd.

Wil je zelf ook een respons geven? Kort of lang, zeer welkom! Laurens ten Kate zal erop reageren. Je respons kun je onderaan dit item schrijven!

De conferentie was meer dan een presentatie van een nieuw boek over een urgent thema; we blikten op 9 mei ook terug op de tien jaren dat de bijzondere leerstoel ‘Vrijzinnige religiositeit en humanisme’, geïnitieerd door SSVG, aan de UvH bestaat, en op het werk dat vanuit deze leerstoel is verricht. De conferentie was dan ook breed toegankelijk voor ieder die geïnteresseerd is, binnen en buiten de universiteit. Na het lunchbuffet in de sfeervolle kantine en buiten in de zonnige tuin…

… gingen de deelnemers ’s middags uiteen in vier workshops naar keuze. In de workshops werden praktijken en thema’s belicht die raken aan de kernthema’s van de leerstoel: vrijheid, verbeelding, zin zoeken, goed ouder worden. Zo maakten we de ‘wereldtijd’ waarin we leven concreet. 

De vier workshops:

1. Zin in de samenleving: Nieuwe plekken van betekenis, verzet en perspectief’
   Ward Huetink, Ellen Klaver (Stichting Socires) en Lia Hol (Vrijzinnigen Nederland)
   Lees hier meer over de brochure ‘Zin in de samenleving’.
   
   
   De organisaties die in de afgelopen eeuw mensen op betekenisvolle manieren verbonden aan elkaar en aan de samenleving – kerken en levensbeschouwelijke organisaties, maar ook politieke partijen en vakbonden – staan onder druk. Ondertussen groeit de nood in de samenleving: sommige deskundigen spreken van een zincrisis en een eenzaamheidspandemie. Gelukkig gaan er op allerlei nieuwe plekken weer mensen samen aan de slag: in deze workshop kijken we naar deze plekken van zin. We vragen ons af wat er op deze nieuwe plekken gebeurt; wat bezielt de initiatiefnemers? Wat kunnen de klassieke maatschappelijke verbanden hiervan leren – of aan toevoegen? En wat betekent dit alles voor de betekenis van ‘vrijzinnigheid’ in de moderne samenleving?
   
   
   _{Lia Hol aan het woord}
   
   
2. ‘Geestelijke verzorging in relatie tot ecologische vragen’
   Hans Alma en Renée Robbers (VU) en Pim Martens (Universiteit Maastricht).
   Lees hier meer over het onderzoeksprogramma van deze workshopleiders, en lees hier meer over ecospiritualiteit en religieus humanisme.
   
   
   Geestelijk verzorgers begeleiden mensen bij het omgaan met levensvragen. Een prangende vraag betreft de gezondheid van de planeet die we bewonen en waar we voor ons leven van afhankelijk zijn. We onderzoeken hoe een holistische benadering van planetaire gezondheid eruitziet, wat we in dit verband van ecocentrische wereldbeelden kunnen leren en wat de rol van geestelijke verzorging kan zijn in het aangaan van heilzame relaties met de niet-menselijke vreemdeling, onze mede-aardbewoners. 
   
   
   _{Hals Alma vertelt}
   
   
3. ‘Theopoëtica’
   Enrieke Damen (PThU) en Bram van Boxtel (UvH), vanuit het Vrijzinnig Universitair Netwerk
   
   Een van de vragen die het Vrijzinnig Universitair Netwerk (VUN) verbindt: wat wordt er mogelijk als we niet langer theologisch, maar theopoëtisch denken? In het woord poëtica staat het tijdelijke, kwetsbare scheppen centraal; recente voorbeelden van theopoëtica zijn het boek van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk, Theopoëzie, en de Vrijzinnige Lezing  van de Zweedse theoloog Jayne Svenungsson, gehouden in 2024. Maar vooral het werk van de Ierse filosoof en religiewetenschapper Richard Kearney is een fascinerende bron voor dit thema. Daarover gaat deze workshop, gegeven door twee jonge kenners van Kearney’s werk: promovendi Enrieke Damen en Bram van Boxtel. Zij presenteren vanuit het VUN hun nieuwe onderzoek naar de relaties tussen religie, literatuur en kunst.
   
   
   _{Enrieke Damen en Bram van Boxtel aan het werk}
   
4. ‘Zingeving in woonomgevingen voor senioren’
   Annemijn van der Schaar, Laura Vermeulen, Laurens ten Kate (UvH). Lees hier meer. [link naar nieuw item over rapport]
   
   In deze vierde workshop werd een nieuw onderzoeksrapport over de woonwensen en -behoeften van ouderen in seniorenwoongemeenschappen feestelijk gepresenteerd. Johanneke Klaassens, promovenda aan de UvH was anderhalf jaar bezig in seniorencomplexen te Bennekom, Wageningen en Rotterdam. Wat drijft de bewoners, wat missen ze, en wat waarderen ze juist aan hun woonomgeving?
   
   De resultaten van het onderzoek worden verwoord in het fraaie rapport ‘We willen hier nooit meer weg‘, dat tijdens deze workshop aan de opdrachtgever, het bestuur van de Vrijzinnig-religieuze Stichting Seniorenhuisvesting Zuid-Veluwe werd aangeboden. Anja Machielse (bijzonder hoogleraar sociale weerbaarheid van ouderen, aan de UvH) en Ten Kate werkten mee aan het rapport.
   
   Op basis van de inzichten en conclusies wisselden we na een inleiding door Ten Kate en reacties van Annemijn van der Schaar (promovenda in het team rond Ten Kate’s leerstoel) en Laura Vermeulen (universitair docent en onderzoeker op het terrein van geestelijke verzorgingsstudies, aan de UvH) van gedachten over onze eigen ideeën over zinvol wonen, nu en in de toekomst – op jongere en latere leeftijd.
   
   
   _{Laura Vermeulen gaat in op de conclusies van het rapport}