Blog: Wezens die geld kosten

Over ouderen in de 21^ste eeuw
Laurens ten Kate

Een nieuwe blog, dit keer over hoe we in politiek en samenleving omgaan met ouderen. Het gaat over de kille bureaucratie, mensen die zorg verdienen maar het niet krijgen, over verdienmodellen en mensen die alleen blijven. Laurens ten Kate laat zien hoe beperkt onze visie op ouderen is: zijn het mensen, of wezens die geld kosten?

De SSVG heeft in 2019 twee onderzoeksprojecten gestart over ‘goed ouder worden in tijden van versnelling’. We zijn kritisch op de ontwikkelingen in de ouderenzorg, en er zullen nog heel wat blogs hierover volgen!

Mijn schoonmoeder is negentig geworden. Ze leeft nog zelfstandig, in haar kleine moderne eenpersoonswoning, die ze kocht toen ze zeventig werd. Ze had een eerlijke, vooruitziende blik, en verkocht het grote huis waar ze daarvoor met haar gezin had gewoond. Schoonmoeder loopt heel wankel, valt veel; ze heeft permanent een alarmknop om haar nek. Die drukt ze in als ze weer eens op de grond ligt. Ze kan zich dan niet bewegen, niemand kan zij bellen. Na een tijdje, soms een uur, komt er hulp. Tot nu toe heeft ze nog niets gebroken, maar soms zijn er nare verwondingen.

Schoonmoeder besloot laatst dat het genoeg is. Ze wil naar een verzorgingshuis. Ik vond het een moedige beslissing: je geeft je vrijheid en waardigheid toch een beetje op. Maar dat gaat zo maar niet. Je moet een ‘indicatie’ hebben: indiceren, dat betekent ‘wijzen op’, ‘aangeven’, het betekent dat er iets aan de hand is. Het betekent in de zorgwereld dat iets erop wijst dat je intensieve zorg nodig hebt. Wel, dat heb ik toch net hierboven aangegeven? Indicatie genoeg, voor elk weldenkend mens, zou je zeggen.

Niet voor de ambtenaar van het Centrum Indicatiesteling Zorg, het CIZ. Ze kwam langs zonder boe of bah te zeggen, onderwierp de negentigjarige aan een kruisverhoor, de buurtzorgers die drie keer per dag langskomen zaten er ook bij. Na een dag ligt de brief op de mat: verzoek afgewezen, schoonmoeder kan nog de telefoon opnemen en deelt nog aardig haar dag in. Er is niets aan de hand.

Het kost haar een week om bij te komen van het gesprek met de ambtenaar, dat ze ervoer als een kansloos sollicitatiegesprek. Voorlopig blijft ze waggelen tussen de keukentafel en haar televisiestoel. Maar belangrijker: voorlopig blijft ze alleen.

Dit is Nederland in 2020. Dit is een zorgstelsel dat gebaseerd is op individuen die ieder voor zich zorg kopen. Het is ook een zorgstelsel dat vol zit met marktwerking. En dat betekent: als zorg iets gaat kosten, als zorg niet meer kan worden gekocht door cliënten, als zorg moeten worden gegeven aan kwetsbare mensen, dan beginnen de regels en procedures. Hoe meer marktwerking, hoe meer vrijheid, des te meer bureaucratie, des te meer controle: critici van het neoliberale systeem, zoals de Duitse filosoof Hartmut Rosa of in Nederland Hans Achterhuis of Willem Schinkel stellen dat al jaren vast.

Maar het probleem zit dieper verankerd in onze cultuur. Onze omgang met ouderen is, in tegenstelling tot andere culturen, keihard. Wie ouder wordt, raakt overtollig. Dat begint al als we veertig worden. Probeer maar eens een nieuwe baan te krijgen op die leeftijd. Wie overtollig is, mag niets kosten. En dat betekent: onze definitie van ouderen wordt erg smal. Ouderen zijn wezens die geld kosten. En we zetten alle middelen in om die kosten tot een minimum te beperken. Het verhaal van mijn schoonmoeder is er een pijnlijk voorbeeld van. Maar ook de pensioenkortingen horen bij dit trieste beeld waarin ouderen worden gereduceerd tot economische probleemgevallen.

Er wordt de laatste decennia veel onderzoek gedaan naar ‘goed ouder worden’. Ook ik en mijn onderzoekers doen daaraan mee. Er wordt geëxperimenteerd met alternatieve woonvormen, waarin ouderen lang zelfstandig kunnen leven en toch voor elkaar zorg dragen. De vrijzinnige geloofsgemeenschappen hebben hierin sinds de jaren zestig van de vorige eeuw een pioniersrol vervuld. Maar de maatschappij en de politiek moeten dat goede ouder worden wel mogelijk maken. En dat houdt in: staar je niet blind op de ‘onbetaalbare vergrijzing’, minister Koolmees! Maar investeer in een belangrijke generatie van wijze en kwetsbare ouderen, die de voortrazende economisering van de samenleving een kritische spiegel voor houden: want een zinvol leven is iets anders dan ondernemen en renderen.