“De religie in een vrije samenleving wordt niet van bovenaf opgelegd. Het ontstaat op straat, onder mensen die strijden voor een betere wereld. Ook hier spelen mythen, rituelen en magie een rol.” Timothy Stacey (1986) is de nieuwe bijzonder hoogleraar vrijzinnige religiositeit en humanisme aan de Universiteit voor Humanistiek (UvH) als opvolger van Laurens ten Kate. “Hoe kunnen we instrumenten uit cultuur en religie gebruiken om elkaar tot een duurzame toekomst te inspireren?”
In dit interview, gepubliceerd door NieuwWij, presenteert onze nieuwe hoogleraar Timothy Stacey zijn visie op religie, samenleven, activisme én zingeving.
Stacey is religiewetenschapper en socioloog. Zijn werk vertrekt vanuit de overtuiging dat religie – in de brede zin van het woord – een fundamentele bron is van sociale verbondenheid. Hij onderzoekt hoe verhalen, rituelen en morele idealen mensen inspireren om zich in te zetten voor een rechtvaardige, duurzame en democratische samenleving.
“Ik onderzoek de rol van wat ik ‘geestdriftige’ elementen noem bij het inspireren van mensen om politieke en ecologische actie te ondernemen: mythen, rituelen, drama, magie, traditie en spel,” zegt Stacey, die niet van disciplinaire beperkingen houdt. “Ik maak gebruik van instrumenten uit de filosofie, religiewetenschappen, theaterwetenschappen, sociologie en antropologie.”
Zijn ‘onderzoeksreis’ begon tijdens rellen in Engeland in 2011. “Ik was onder de indruk van de energie van deze acties, maar bedroefd door het geweld en het gebrek aan richting. Ik wilde weten hoe bewegingen diezelfde energie konden aanwenden voor duurzame en effectieve campagnes voor politieke en ecologische verandering. Sindsdien ben ik blijven samenwerken met beleidsmakers, activisten en kunstenaars.”
In zijn boek Saving Liberalism from Itself: The Spirit of Political Participation (Bristol University Press), legt Stacey uit hoe het liberalisme het contact met bezielende elementen heeft verloren en hoe deze kunnen worden hersteld. “Moderne, liberale samenlevingen en instellingen hebben afstand gedaan van bezieling. Door een focus op rationaliteit en probleemoplossing, en beleidsuitvoering door hoogopgeleide elites, zijn liberalen het contact verloren met wat mensen motiveert en inspireert om actie te ondernemen. Ze hebben terrein verloren aan populisten die veel beter zijn in het spinnen van verhalen en duiden van gebeurtenissen, om aan te sluiten bij het gevoel van veel mensen.”
“Mijn werk is gewijd aan het identificeren van de oorzaken van dit probleem en het opnieuw mobiliseren van bezieling in naam van een rechtvaardige, welvarende en zinvolle toekomst. Eerst was ik vooral geïnteresseerd in economische rechtvaardigheid. Daarna richtte ik me meer op het aanpakken van massale uitsterving en klimaatverandering. In deze moeilijke tijden richt ik mij met deze leerstoel op de vraag hoe het vertrouwen in vrijheid en democratie te herstellen.”
Wat is je persoonlijke achtergrond?
“Twee ervaringen zijn heel belangrijk voor mij als het gaat om mijn levensbeschouwing. Ik ben christelijk opgevoed in een gezin met vijf kinderen. Toen ik ongeveer tien was, gingen we plotseling niet meer naar de kerk. Zonder veel uitleg. Het liet een leegte bij me achter. En sindsdien ben ik op zoek naar betekenis. De tweede ervaring is dat, toen ik ongeveer veertien was, mijn vader een nieuwe baan kreeg en we naar Rusland verhuisden. Ik kwam plotseling op een internationale school terecht met kinderen van diplomaten. Het verschil in privileges tussen mijn nieuwe vrienden en mijn oude vrienden in Engeland was opvallend. Het viel me op dat mijn nieuwe vrienden, opgegroeid in kringen van welstand en macht, zo weinig verantwoordelijkheid voelden. Sindsdien vraag ik me af: wat inspireert mensen om solidair te zijn met anderen?”
Waarom ben je gaan studeren en waarom koos je voor theologie?
“Ik heb eerst filosofie en theologie gestudeerd omdat ik de bronnen van betekenis en solidariteit wilde kennen. Maar ik raakte ervan overtuigd dat dit op zichzelf niet voldoende is. Filosofen kunnen zeer inspirerend schrijven over betekenis en solidariteit, maar ze kunnen ons niet vertellen wat de bronnen van betekenis en solidariteit zijn voor mensen in de praktijk van alledag. Waar worden mensen op straat door geïnspireerd? Om die reden heb ik in mijn proefschrift, en ook in mijn andere werk, de filosofie en theologie in dialoog gebracht met de sociologie, antropologie, en mijn eigen etnografische onderzoek. Daarbij ben ik uiteindelijk ook geïnspireerd door het werk van Laurens ten Kate, die tot voor kort de leerstoel bekleedde. Mijn focus is, denk ik, sterker gericht op de geleefde praktijk.”
Ben je gaandeweg anders tegen het fenomeen religie gaan aankijken?
“Geïnspireerd ben ik onder meer door antropoloog Maurice Bloch die stelde dat religie belangrijk is om de inspiratiebronnen van mensen te begrijpen. Het gaat er niet om dat religie bevestigd of ondermijnd wordt, maar om de diepte en complexiteit van inspiratie. En dan komen mythen, riten, rituelen en tradities in beeld. Religie – or, whatever you want to call it – is een algemeen menselijk ervaringsdomein. Dat gaat uit boven al dan niet ‘geloven in God’ , het gaat om algemeen menselijke ervaringen.”
Belangrijk in mijn nieuwe rol als bijzonder hoogleraar is de vraag of mensen nu hun geloof in vrijheid en democratie verliezen of niet. Hoe staat het daarmee? Ik zie politiek als een vorm van actief gezamenlijk geloof, ondanks alle bedreigingen die er zijn. Kijk naar Donald Trump die uitspraken van het hooggerechtshof negeert en hoe hij vorm geeft aan het geweldsmonopolie van de staat. Dat is schokkend. Instituties staan onder druk. Hoe kunnen we de democratie versterken?
Activisten weten wat het betekent om elke dag te oefenen, meent Stacey. “Bij Extinction Rebellion hebben mensen een soort idee van de hemel, ze zetten zich in voor een utopie, een duurzame toekomst. Activisten weten vaak dat de hemel nooit komt. Maar als je oefent… kom je dan wat dichterbij? In burgerrechtenbewegingen wordt voortdurend geoefend om een goede burger te zijn. Wat zou die doen? Jezelf beheersen om geweldloos te blijven… hoe kunnen we ons oefenen? Veel mensen zijn vandaag hun geloof in vrijheid en democratie aan het verliezen. Ik vraag me af: hoe kunnen wij dat geloof aanwakkeren?”
Hoe verhoud jij tot het begrip ‘vrijzinnigheid’?
“Ik vind het lastig om te zeggen wat het betekent. Ik wil vooral van vrijzinnige mensen gaan leren. Zie vrijzinnigheid als iets wat breder aanwezig is in de samenleving; het is niet alleen iets van de kerk. Ik zie de kerk als één instituut te midden van bijvoorbeeld boeren, universiteiten, activisten, vakbonden. Wat betekent vrijzinnigheid voor de hele samenleving? Het is natuurlijk ook goed om stil te staan waar vrijzinnigheid vandaan komt… Maar waar zie je de waarden nu? Waar worden ze beoefend? Voor mij is de toekomst van de traditie het beschermen van waarden zoals vrijheid, democratie, en liefde. Maar we moeten beginnen met de vraag: waar zien wij deze ideeën nu? Hoe zien zij er uit?”
“In mijn boek schreef ik: er is geen vrijheid als niemand wil luisteren! Vrijheid betekent vooral dat je ruimte moet maken voor andere mensen en ideeën. En elke instelling met macht kan daarin een rol spelen. Sociale transformaties zijn nodig zodat je ruimte maakt voor de ander. Vrijheid is afhankelijk van solidariteit. Ik zie dat ook terug in het werk van Laurens, die het heeft over ‘de vreemde vrijheid’. Vrijheid in relatie met de ander, de vreemdeling. Luisteren is ook je blootstellen aan de ander.”
“Moraal en idealen kunnen bestaan los van de christelijke traditie. Ik zou zeggen dat het een koloniaal misverstand is om anders te denken. Zo hebben David Graeber en David Wengrow in The Dawn of Everything ons geleerd dat moderne Europese ideeën van vrijdenken grotendeels bij Native Americans vandaan komen. En van Saba Mahmoud leren we dat elke traditie een vrijzinnig aspect heeft. Maar aan de andere kant moeten we onze eigen tradities omarmen om tot nieuwe inzichten te komen.”
Zie je religie en spiritualiteit als tegengesteld, of eerder in elkaars verlengde?
“Dat maakt mij niet zoveel uit. Ik vind beiden termen wat misleidend. Ik wil met liefde en waardering kijken naar verbeeldingen van mensen die bestaan uit symbolen, mythen, rituelen, tradities. Ik ben niet zo geïnteresseerd in het ontstaan van religie als een aparte categorie. En daarmee ook niet in het onderscheid tussen religie en spiritualiteit.
Wat heb je ontdekt in je studie naar bepaalde activistische gemeenschappen?
“De rijkdom en complexiteit van religieuze tradities is hier vaak impliciet aanwezig. Het gaat om dromen van de toekomst en om vergezichten. Het gaat activisten om het streven naar de hemel, terwijl ze weten dat ze er nooit zullen komen. In mijn boek Saving Liberalism kies ik ervoor de verbinding te zien met de traditie: blijf spreken over geloof, hoop en liefde. Filosoof Antonio Gramsci zei: de oude wereld verdwijnt, maar de nieuwe moet nog komen. Maar je kunt ook zeggen: de nieuwe wereld is al onder ons.
Wat zijn de mythen, tradities en rituelen die al bezig zijn ons te laten kijken naar de perfecte wereld? Het gaat om nieuwe taal en nieuwe zingeving. Veel mensen horen niet of niet meer bij een religie. Maar als je hun acties ziet, dan zie je dat ze enorm veel geloof hebben. De uitdaging is dat we niet alles opnieuw nieuw gaan bedenken, maar dat we anders leren kijken. Het gaat om de wonderen om ons heen. We hebben een spirituele taal nodig om dit te kunnen duiden. Dat is soms heel overweldigend.”
Hoe sta je tegenover de academische nalatenschap van Laurens ten Kate en hoe wil je erop voortbouwen?
“Ik las onlangs Laurens’ heel inspirerende boek over de spanning tussen vrijheid en verbondenheid, tussen openheid en geslotenheid. Ik wil in die spanning wonen, en er ‘doorheen werken’. Mijn rol is om de volgende stap te zetten en de vraag te stellen: hoe gaan mensen in de praktijk om met die spanning? Hoe zijn mensen de ideeën van vrijheid en verbondenheid aan het interpreteren? Wat zijn de dramaturgische elementen die mensen kiezen in deze zoektocht? En waar en bij wie zien we dit gebeuren?”
Dr. Timothy Stacey (1986) is religiewetenschapper en antropoloog. Hij begon zijn loopbaan als onderzoeker in Londen en Vancouver, waar hij samen met lokale gemeenschapsorganisaties onderzocht welke mythen, rituelen en emoties mensen ertoe bewegen om in actie te komen tegen onrecht en ongelijkheid. Later richtte hij zijn onderzoek op de religieuze en symbolische dimensies van klimaatactie en duurzaamheid, en op de vraag hoe zulke morele bronnen kunnen bijdragen aan brede maatschappelijke verandering. In samenwerking met collega’s van het Urban Futures Studio van de Universiteit Utrecht onderzocht Stacey de symbolische strategieën van sociale bewegingen – van het nazisme in Duitsland tot de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten – om te begrijpen hoe verbeelding, ritueel en gedeelde idealen politieke transformatie mogelijk maken.
Geef een reactie